De ideale setting voor je merrie: de inzichten van dierenarts Marieke Hermans

De kudde kan een invloed hebben op de vruchtbaarheid

Een recente studie heeft ook aangetoond dat het beter is voor de merrie als ze in groep leeft met andere merries. Er zijn effectief merries die niet goed hengstig worden omdat ze alleen leven. Als die merrie vervolgens naar een KI centrum gebracht wordt, stel je vaak vast dat ze wel goed hengstig wordt, door de aanwezigheid van andere merries en hengsten. De cyclus komt ook vroeger op gang bij merries die in de buurt van een hengst gestald staan. Wanneer de aanwezigheid van de hengst voor te veel stress zorgt, heeft zijn aanwezigheid weer een averechts effect. 

Dat geldt trouwens ook voor hengsten. Als zij een lage productie hebben en vervolgens verplaatst worden naar een stal met merries, kan hun spermaproductie stijgen. De kudde kan een invloed hebben op de vruchtbaarheid. Feromonen spelen eveneens een rol. Ook bij paarden moet er een match zijn. Fun fact: een studie wees aan dat de drachtigheidspercentages omhoog gingen wanneer de merries in contact komen met een qua MHC type compatibele hengst (compatibel in deze context betekent een ander MHC type), ongeacht met welk sperma ze geïnsemineerd werden. Dus als een MHC compatibele hengst in de buurt is, worden ze ook makkelijker drachtig met sperma van een MHC - niet compatibele hengst. (MHC, Major Histocompatibility Complex, is een groep van genen die coderen voor bepaalde eiwitten van het immuunsysteem. Ook de paarden worden onbewust aangetrokken tot een ander MHC type om zo variatie in de genen van het afweersysteem te krijgen).

 Maar laten we ervan uitgaan dat onze merrie een gezond en gelukkig leven leidt. Dan heeft ze om de drie weken een ovulatie. Veel fokkers houden de cyclus bij en weten of hun merrie (on)regelmatig cycleert.

 ‘Stel dat je merrie vorig jaar niet drachtig werd, dan raad ik de fokker aan om de dierenarts te consulteren als zijn merrie hengstig is. Dan kunnen wij een check up organiseren: een echografie van de baarmoeder en eierstokken. Een swab van de baarmoeder kan ons ook veel leren. Of er bijvoorbeeld een infectie aanwezig is? En al even belangrijk: de controle van de conformatie van de vulva. Indien deze niet correct is kan er lucht aangezogen worden en zo de baarmoeder bevuilen en de innesteling van embryo verstoren. Dit is te corrigeren met een vulvoplastie/Caslick. Dit kan in principe ook vlak na de inseminatie maar als je deze afwijking corrigeert voor je de merrie gaat opvolgen, heb je vaak een cyclus gewonnen.

De eerste keer

Als het over de allereerste keer gaat, heeft Marieke Hermans een voorkeur voor merries van 3 jaar. ‘Beginnen op 2 of 3 jaar, die meningen zijn verdeeld. Ik ga een klant met een tweejarige merrie niet weigeren, persoonlijk zou ik wachten tot ze drie jaar is. Alles hangt af van de ontwikkelingsstaat van de merrie. En dan zou ik, rekening houdend met de jonge leeftijd, sowieso niet voor een vroeg veulen gaan.’

 ‘De ideale leeftijd van een fokmerrie ligt tussen de 3 en 12 jaar. En liever een merrie van 18 jaar die ooit al een veulen gehad heeft, dan een merrie van 14 jaar die nog nooit een veulen gedragen heeft. Hoe ouder, hoe meer werk voor de dierenarts. Oudere merries die de eerste keer geïnsemineerd worden gaan bijvoorbeeld feller reageren op sperma. Een andere constatatie is dat diezelfde oudere merries, als ze zelf dragen, doorgaans kleinere veulens geven. Omdat het slijmvlies van hun baarmoederwand  taaier is en de voeding via de baarmoederwand daardoor moeizamer verloopt. Daarom raad ik (bij oudere merries) in zo’n gevallen  aan om hun embryo te spoelen. Al is voortplanting nooit een zwart/wit verhaal Alles hangt af van je merrie. Sommige merries van 20 jaar zien er bij het scannen inwendig 10 jaar uit. En ik zie ook het omgekeerde. Sommige merries worden een week voor een landenprijs gespoeld en springen foutloos. Maar zeker niet allemaal. Er zijn merries waar sport en spoelen niet samengaat. En die oorzaak kennen we niet. Er zijn heel veel onbekende factoren die een rol spelen.’

Van alle aandacht naar de weide

We haalden al het belang van routine en een stressvrije omgeving aan. ‘Een sportmerrie die fokmerrie wordt, komt plots in een totaal ander milieu terecht. Van alle aandacht naar de weide. Die merries beseffen niet wat hen overkomt en die veranderende omgeving veroorzaakt stress. Dan zie je vaak dat die merries het eerste jaar niet drachtig worden, omdat ze daar mentaal niet klaar voor zijn.’

Dagvers sperma

Wanneer het vers sperma bij de fokker geleverd wordt, bewaar je het in de koelkast. Tenzij het sperma geleverd wordt met icepacks, dan hoeft het niet noodzakelijk in de koelkast. In regel wordt sperma ’s morgens afgenomen om dezelfde dag te insemineren. Elke dierenarts werkt het liefst met dagvers sperma. ‘Wij moeten zo dicht mogelijk bij het tijdstip van ovulatie insemineren en dan is het belangrijk om te weten hoe oud het sperma is. En dit weten we liefst al voor we de merrie gaan opvolgen zodat we haar cyclus kunnen afstemmen naargelang de beschikbaarheid van het sperma,. Dat blijft tussen de 36 en 48 uur goed. Dat is dan weer het grote voordeel van diepvriessperma. Daar speelt die timing minder een rol.’ Timing van inseminatie speelt een grotere rol bij diepvriessperma, timing van sperma-afname natuurlijk niet.

Gemiddeld één kans op twee dat een dracht van de eerste keer lukt

Het slagingspercentage bedraagt zoals eerder aangegeven rond de 50% of gemiddeld één kans op twee dat een dracht van de eerste keer lukt. ‘Er is altijd een oorzaak, al kennen we die niet altijd. De natuur is niet tastbaar. Hoe ontstaan genetische defecten? Wij checken 17 dagen na de inseminatie of er een dracht is. Wat is er gebeurd in die tussentijd? Het is moeilijk tot zelfs onmogelijk om dat te diagnosticeren.’

 Als elke fokker na één poging zou stoppen, zouden er veel minder paarden zijn. ‘We wachten dus de volgende hengstigheid af en herbeginnen. Mits een check up. De dag na de inseminatie kijk je niet enkel naar de ovulatie, je checkt ook de baarmoeder. Sommige merries reageren fel op sperma, wat ze in het vakjargon de Post Breeding Endometritis noemen of vrij vertaald een ontstekingsreactie in de baarmoeder. Dat moet uiteraard eerst opgelost worden. De bevruchting vindt plaats in de eileider en zakt na vijf, zes dagen in de baarmoeder. Als daar vocht of een infectie aanwezig is, heeft het embryo geen kans. Meestal lost de merrie dat zelf op, dat is een natuurlijk proces. Soms moeten wij helpen met de schoonmaak van de baarmoeder.’

Buiten is het altijd beter dan binnen

‘Nieuwe studies hebben uitgewezen dat beweging de beste therapie is bij vocht in de baarmoeder na inseminatie. Standaard wordt vocht in de baarmoeder verholpen door een lavage of het inspuiten van oxytocine waardoor de baarmoeder samentrekt en zo het vocht afvoert. Blijkt nu dat beweging het meest effectief is. Dat vraagt een inspanning van de fokker. De merrie op stal houden is gemakkelijk, gaan wandelen of op de weide zetten is beter. Buiten is het altijd beter dan binnen, dat is de conclusie.’

Een embryo spoelen is helemaal niet verwarrend voor de hormonale huishouding

Na vijf, zes dagen zakt het embryo in de baarmoeder. Daarom dat er bij embryotransplantatie op de zevende, achtste dag gespoeld wordt. Op dat moment heeft het embryo zich nog niet vastgezet in de baarmoeder en weet de merrie niet dat ze zwanger is. Dat ontkracht de stelling dat je bij ET een abortus pleegt. Het embryo is pas in de baarmoeder gedaald en wordt er uitgespoeld. Een embryo spoelen is dus helemaal niet verwarrend voor de hormonale huishouding.’

Hengstig spuiten is een natuurlijke proces

De enige kanttekening die ik maak, is dat je bij ET de extremen niet moet opzoeken. Na het spoelen spuiten we de merrie hengstig. De natuur voorziet dat de baarmoeder van een hengstige merrie een hoge afweer heeft. Een logische natuurlijke reactie, een penis en sperma zijn lichaamsvreemde materie voor de merrie, die vervolgens na de bevruchting haar baarmoeder netjes kuist. Alleen is bij een spoeling de merrie niet hengstig, en heeft zij bijgevolg die hoge afweer niet op het ogenblik dat wij het embryo spoelen. Ook al werk je zo steriel mogelijk, er is bij een spoeling een manipulatie in de merrie die daardoor ‘vuil’ kan worden. Om die reden wordt de merrie hengstig gespoten door middel van een hormoon dat de merrie zelf ook aanmaakt om het geel lichaam (corpus luteum) af te breken en zo een nieuwe cyclus te starten waardoor de baarmoeder opgeschoond wordt . Hengstig spuiten is een natuurlijke proces. Het enige verschil is dat niet de merrie maar de mens het tijdstip bepaalt. Uiteraard gaan we deze producten steeds doordacht en met mate inzetten.’

‘Een andere reden om een merrie hengstig te spuiten, is om ongewenste dracht te vermijden. Dan spreken we over sportmerries die voor ET worden ingezet. Het kan altijd dat er gespoeld wordt en het embryo toch in de baarmoeder blijft. Als je een merrie in de sport hebt, wil je niet dat ze haar veulen draagt. Dat voorkom je door ze hengstig te spuiten na de spoeling.’

Zeg nooit ‘het is maar een draagmerrie’

Bij ET wordt het embryo overgeplant in een draagmoeder en die vraagt bijzondere aandacht. Om een merrie in optimale omstandigheden vruchtbaar te krijgen, is conditie, gezondheid en een stressvrije omgeving noodzakelijk. Die voorwaarden gelden ook voor de draagmoeder. ‘Je draagmoeder moet dezelfde aandacht krijgen als je donormerrie. Een gezond veulen komt uit een gezonde merrie. Zeg nooit ‘het is maar een draagmerrie’.

Ook niet als ze geveulend heeft. Haar taak zit er op en dan merk je dat ze wel eens vergeten wordt. Jammer dat we dat nog steeds vaststellen, ongeacht of het een gekochte of gehuurde draagmerrie is.’

Het slagingspercentage bij veulenbronst ligt significant lager

Na de geboorte volgt de veulenbronst: die eerste hengstigheid na de geboorte manifesteert zich al een week na de bevalling. De eerste ovulatie vindt zo’n 10 dagen na de bevalling plaats. ‘In regel zou je daar onmiddellijk gebruik van kunnen maken. Persoonlijk ben ik daar geen voorstander van. De baarmoeder is daar nog niet klaar voor. Niet onlogisch, 10 dagen geleden zat daar nog een veulen in.  Je merkt trouwens dat het slagingspercentage bij veulenbronst significant lager ligt en het percentage embryonale sterfte hoger. Als we spreken over optimale omstandigheden van de merrie is dat geenszins een optimale situatie. Zeker als er complicaties zijn opgetreden bij het veulenen (bv nageboorte die niet vlot kwam) is veulenbronst een no-go.

Is het beter voor de merrie als ze haar eerste veulen zelf draagt? ‘Daar bestaat geen wetenschappelijke literatuur over. Persoonlijk heb ik ook die voorkeur, dan heeft de merrie haar integrale vruchtbaarheidsproces al eens in werking gezet. Stel dat een merrie na haar sportcarrière fokmerrie wordt. Dan leert de praktijk dat het gemakkelijker en vlotter werkt bij merries ooit al eens een veulen gedragen hebben. Bij een merrie van pakweg 15/16 jaar die nog nooit drachtig geweest, zie je dat het bindweefsel van de baarmoeder veel stugger en minder elastisch is. Dat heeft op veel vlakken nadelige gevolgen. Het opschonen van de baarmoeder bijvoorbeeld verloopt veel moeilijker en moeizamer, waardoor er meer vocht en vuil wordt opgehouden. En dat heeft dan weer een negatieve invloed op de dracht. Ik spreek in functie van dierenarts. Een fokker/eigenaar kan daar anders over denken. Misschien vindt hij het risico te groot om zijn waardevolle merrie zelf een veulen te laten dragen? Of wil hij zijn veulen op jonge leeftijd goed aangereden verkopen en is er daarom geen tijd om een veulen te dragen? Dierenarts, fokker, eigenaar, iedereen heeft zijn argumenten en ze zijn allemaal evenwaardig. Als dierenarts proberen wij de optimale omstandigheden te creëren voor je merrie, al stellen we eveneens vast dat niemand de wijsheid in pacht heeft. De natuur heeft haar geheimen nog niet helemaal prijsgegeven.